Tο μικρότερο μαμούθ που έχει αναγνωρισθεί ποτέ ζούσε στην Κρήτη εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, είχε ύψος 1,13 μ. και ζύγιζε περί τα 310 κιλά, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύεται στη Βρετανία και η οποία έρχεται να επιβεβαιώσει μελέτες που έχουν εκπνηθεί και στην Ελλάδα και από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης.
Σύμφωνα με την συγγραφέα της μελέτης που δημοσιεύεται στην βρετανική επιθεώρηση Proceedings of the Royal Society B. κα Βικτόρια Χέριτζ, “εάν θέλατε να το αναπαραστήσετε θα σας έλεγα να το κάνετε λίγο σαν μωρό ελεφαντάκι, αλλά πιο κοντόχοντρο, με φαρδύτερα μέλη και μετά την ενηλικίωσή του θα είχε γυριστούς χαυλιόδοντες”.
Το νάνο μαμούθ, Mammuthus creticus, ήταν ενδημικό είδος της Κρήτης, που έζησε στο νησί πριν περίπου 1 εκατομμύριο χρόνια. Είχε μικρό μέγεθος, με ύψος που δεν ξεπερνούσε τα 1,2 μέτρα. Παρόλο το μικρό του μέγεθος, ήταν το μεγαλύτερο θηλαστικό στο νησί εκείνη την εποχή.
Η παρουσία του πιστοποιείται από λίγους, τραπεζίτες, που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Μέλεκας στο Ακρωτήρι Χανίων.
Σύμφωνα με άρθρο που είχε δημοσιευθεί στο «Ημερολόγιο του Ακρωτηρίου» από τον παλαιοντολόγο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης κ. Γιώργο Ηλιόπουλο « η πρώτη θέση με απολιθώματα θηλαστικών στο Ακρωτήρι εντοπίστηκε το 1905 από τη Βρετανίδα Παλαιοντολόγο Dorothea Bate στο δάπεδο μιας σπηλιάς που είχε καταρρεύσει στο ακρωτήριο Μαλέκας. Τα ευρήματα αυτά αποτελούν την παλαιότερη Πλειστοκαινική θέση στην Κρήτη με μεγάλα θηλαστικά ηλικίας 1.000.000 έως 800.000 χρόνια.
Στη θέση αυτή η κα Bate βρήκε οστά και δόντια, τα οποία αρχικά θεώρησε ότι ανήκουν σε ελέφαντες μικρών διαστάσεων. Τους ονόμασε Elephas creticus, καθώς αποτελούσαν νέο είδος για την επιστήμη. Πρόσφατα αποδείχθηκε ότι τα απολιθώματα αυτά δεν ανήκουν σε νάνους ελέφαντες, αλλά σε νάνα μαμούθ του είδους Mammuthus creticus (Κρητικό μαμούθ).
Η θέση αυτή μέχρι σήμερα είναι η μοναδική που έχει εντοπιστεί το κρητικό μαμούθ.»
Παραδείγματα νάνων προϊστορικών ελεφάντων συναντώνται και σε άλλα νησιά της Μεσογείου όπως η Σικελία και η Μάλτα, ενώ ειδικά για το είδος της Κρήτης, αρχικά είχε καταχωρηθεί στην οικογένεια των ελεφάντων (Elephas creticus).
Όμως το 2006 μετά από σχετική μελέτη DNA που είχε εκπονηθεί από τους Ν.Πουλακάκη,Α.Παρμακέλη,Π.Λυμπεράκη,Μ.Μυλωνά,Ελ.Ζούρο,D.Reese,S.Glaberman και Ad.Caccone, προτάθηκε η μετονομασία του Elephas (Palaeoloxodon) creticus σε Mammuthus creticus.
Στην πρόταση αυτή συνηγορεί πλέον και η μελέτη της Βικτόριας Χέριτζ και των συναδέλφων της που προχώρησαν στην ανατομική σύγκριση των δοντιών και των οστών του μίνι-μαστόδοντος με εκείνα άλλων γνωστών ελεφάντων και μαμούθ νάνων.
Η συγκριτική μελέτη τούς οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το εύρημα ανήκει σε μαμούθ και κατά συνέπεια πρέπει να φέρει την επιστημονική ονομασία “Mammuthus creticus”.
Να σημειωθεί πως ο Mammuthus creticus τα υπολλείμματα του οποίου εντοπίστηκαν σε σπήλαιο στο Ακρωτήρι Χανίων, δεν σχετίζεται με τον Elephas chaniensis τα υπολλείμματα του οποίου βρέθηκαν σε υποθαλάσσιο σπήλαιο στο ακρωτήρι Δράπανος του Αποκόρωνα.
Ο Elephas chaniensis ήταν επίσης «νάνος», αλλά έζησε περίπου 500.000 χρόνια μετά τον Mammuthus creticus.
